2012 оны сонгууль

Монголын сонгууль юуны талаар болж өнгөрдөг вэ? Би Америкийн сонгуулийн процесс , тэр дундаа сонгуульд өрсөлдөж буй өрсөлдөгчийн арга барил, тэдний сонгож буй стратеги зэргийг сониучирхан ажиж байдаг юм. Америкийн ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөж буй хүмүүс гадаад бодлого, эдийн засаг, шашин, миграци гэсэн үндсэн хэдэн сэдэв дээр эргэлддэг. Тэгвэл дараа жилийн 11 сард болох сонгуульд ерөөсөө л эдийн засаг буюу тэр дундаа ажилгүйдэл, төсвийн алдагдалын талаар яригдах бололтой. Харин Монголд өмнө нь болж байсан сонгуулиуд юун дээр тулгуурладаг байсан бэ?
Бодож үзлээ. Ерөөсөө л бүгд л попилист арга барилыг ашиглаж байсан юм шиг санагдлаа. Учир нь шашин, гадаад бодлого, миграци гээд баруунд тулгарч буй асуудлуудыг ер авч хэлэлцээгүй. ТДБ Андууын өмнө баригдаж байгаа лалын сүмийг бариулах бариулахгүй дээр л лав маргалдаагүй. Хятад болон Оростой ийм тийм бодлого барина, гуравдах хөршийн асуудлыг энэ тэр төвшинд аваачина гэж огт дуулдаагүй. Монголоос Казакстан эсвэл Солонгос руу гарч байгаа иргэдээ, Хятадаас орж ирж байгаа барилгачдыг ингэнэ тэгнэ гэж бол бүр дуулаагүй. Хммм.
Юу л чихэнд хоногшиж үлдсэн бэ гэвэл хэн нь хүмүүст илүү мөнгө өгөх вэ, хэн илүү тоглоомын талбай тохьжуулаа вэ, хэн худаг ус янзлаа вэ гэдэг дээр л хоорондоо өрсөлдөж, хоолойгоо сөөтөл орилолдсон юм шиг. Хүмүүст өгөх мөнгийг өрсөлдөгч биш, сангийн яамнаас өгөх учир хүмүүс бид татварт өгсөн мөнгөө эргүүлж авч байна л гэсэн үг. Мэдээж мөнгө авах сайхан л даа, гэхдээ энэ мөнгийг хүүхдийнхээ боловсролыг сайжруулахад зарцуулая гээд боловсролын салбарт оруулсан бол өнөөдөр ингэж багш нар ажил хаяж байх ч уу? Тоглоомын талбай тохижуулах, худаг ус янзлах бол тухайн СӨХ болон засаг захиргааны нэгжийн үүрэг. Тэрийг янзлаж, тохижуулахгүй бол бид эдгээр байгууллагаас шаардах эрх бүрэн бий. Түүнээс нэр дэвшигчээс гуйх ч зүйл биш.
Тэгвэл тэгээд Монголд юу хамгийн чухал сэдэв болох ёстой вэ? Миний бодлоор бүх орон даяар явж хүмүүстэй уулзаж судалгаа шинжилгээ авч хамаг мөнгө төгрөгөө зарж байснаас хэдэн хийдээр ороод лам нартай уулзаад, хэдэн үзмэрчид дээр очиод хүмүүс юу үзүүлэх гэж их ирж байна гэдгийг мэдээд, бөө удган дээр очиод яах гэж ирж байгааг нь тэд нэртэй ний нуулгүй ярихад л манай нийгмийн маань асуудлууд өөрсдөө нүдний өмнө ил болно гэж бодож байна. Одоо харж байгаагаар бол:
-ажилгүйдэл: Манай Монгол улс хүссэн хүсээгүй уул уурхайн орон болж байгаа. Уул уурхай гэдэг бол капиталд тулгуурласан （capital intensive）болохоос биш хөдөлмөр дээр (labor intensive) тулгуурласан биш. Ажилгүйдлийг уул уурхайг хөгжүүлснээр дарна гэвэл том эндүүрэл. Харин үүнийг дагаад үүсч буй үйлчилгээний салбарыг хөгжүүлэх, үүнээс гадна шавхагдашгүй буюу sustainable салбар болох аялал жуулчлал, бас хөдөө аж ахуйн бүтээгдхүүний үйлдвэрлэл дээр илүү түлхүү яриж, тодорхой зорилтуудыг гаргах хэрэгтэй. Энэ бол яаж аргагүй намуудын нэг гол зэвсэг болно. (Эдийн засгийн хувьсгал хийнэ, үйлдвэржүүлнэ, үйлдвэрийн парк барина гээд зөндөө лоозон уриа сонгуулиар дуулдаж байсан ч гэсэн яг яаж хийх нь маш доторхойгүй байгаагаас гадна улс төрийн хүрээндээ “хүсэл зориг” (political will) байгаагүй нь өнөөдөр бид ямар байдалтай байгаагаас харагдаж байна гэж ойлгож байгаа)
-эрүүл мэнд: Хотод амьдарч байгаа хүн бүрийн тархинд агаарын бохирдол гэсэн нэг ойлголт мартагдаж алга болохгүйгээр гүн суусан байгаа. 5 жил, 10 жилийн дараа манай хот уушигний өвчин болон хортой, хоргүй хавдраар хүн амдаа эзлэх хувиар яаж аргагүй дээгүүр цохино. Гэр хороолол буюу хамгийн хүнд нөхцөлд байгаа хүмүүс хамгийн ихээр өртөнө. Хадгаламж үүсгэх, боловсролд зарцуулах гээд ирээдүй рүү хийх гэж буй хөрөнгө бүр эрүүл мэндэд зарцуулагдах болно. Хайрт ээж аав нь, ах дүүс нь өвдсөн байхад хэн хүний ирээдүйн сайн сайхны төлөө хадгалж байсан бүхэн нь эм эмнэлэг гэсэн зүйлд зарцуулагдах болно. Одоо аль хэдийн энэ үзэгдэл бидний нүдэн дээр болж байна. Байшингийн булан бүрт нэг аптек, урт цагаанаар дүүрэн эм хангамжийн компаниуд энэ бүгдийг харуулахгүй байна гэж үү? Улсын хэмжээгээр бид эрүүл мэндийн салбартаа ямар өөрчлөлт хийх гэж байгааг, тахир дутуу эрүүл мэндийн даатгалыг хэрхэн хөл дээр босгох вэ гээд бодлогын талаас нь, өөрчлөлт шинэчлэлтийн талаас бас намууд хоорондоо өрсөлдөх өөр нэг зэвсэг болох юм.
-гэр бүл: Монголчуудын гурван үнэний нэг нь төрсөн бол үхэх үнэн гэдэг шиг суусан бол салах үнэн гэхэд нээх буруудахгүй болчихоод байна. Үүний цаана бидний дараа үе 2000-д, 2010-д оны үеийнхэн ямар бүтээгдэхүүн болж өсөх нь яригдаж байгаа. Эцэг эх хоёулаа байвал хүүхэд илүү амжилттай болж нийгэмдээ их үүрэг гүйцэтгэдэг гэсэн маш олон судалгаанууд хийгдсэн. Тэгвэл гэр бүлийн үнэ цэнэ алдагдаж, нийгмийн үндсэн нэгж болох “гэр бүл” Монголд маань хүчээ алдаж байгаа юм. Мэдээж альваа нийгэмд салалт байдаг ч гэсэн Монголд энэ дунджаа хамаагүй илүү ихэсч байна гэж би бодож байна. Уул уурхайн өнөөгийн нөлөөг харж байхад тухайн салбар хөгжөөд ирэхээр энэ асуудал улам хурцдана гэхээс биш багасахгүй. Тэгэхээр манай нийгэмд тулгарч байгаа энэ асуудлыг ямар арга замаар шийдэх дээр намууд мэтгэлцэж болох юм.
-зуд: Хэдийгээр хүн амийн 15 гаруй хувь нь малчин ч гэсэн зуд гэсэн ойлголт бидэнд дэндүү ойр зүйл билээ. Зудыг хэдийгээр байгалийн онцгой байдлаас болж үүсч буй нөхцөл байдал гэж албан ёсоор тодорхойлж байгаа боловч яс юман дээр энэ бол бодлого буруу, хэрэгжүүлэлт байхгүй хоёрын дундаа үүсч байгаа гамшиг билээ. Үүнийгээ улс төрчид байгальтай холбохоо больж, ирээдүйд үүнийг хэрхэн шийдэх вэ гэдэг дээр шат тус бүрээр гаргавал малчдад үнэхээр хүрч юуны магад. Мэдээж зудыг малчдын оролцоогүйгээр шийднэ гэвэл үлгэр болох тул малчдыг хэрхэн уриалан удирдаж чадах нь эцэстээ тухайн үр дүнтэй бодлгоны нэг хэсэг заавалчгүй байх ёстой юм.
2008 оны сонгуулийн дараах бяцхан эсэргүүцлийг эвтэйхэн шийдэж чадаагүйгээсээ болоод ирээдүйн олон хувьсгалчид, босогчдийг бэлдсэн байгаа. Цагдаа цэргийнхэн ч бас бэлтгэгдсэн байх. Тоглолт хэрхэн өрнөх нь ор тас таашгүй бас биш юмаа. Харин намууд юугаар бие биенээ шавхуурдаж ямар мориор уралдахыг нь харин харья даа.

2012 oн

2012 онд их олон зүйл өөрчлөгдөж ирэх 4 жилд дотоод гадаад олон нөхцөл байдал хэр өөрчлөгдөхийг харуулах эхлэл тавигдах нь дээ.
-2012 онд Монголд УИХ-н сонгууль болох нь.
-2012 онд АНУ-д Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох нь.
-2012 онд Хятадад сонгууль болж Хятадын дотоодын улс төрд бас томоохон өөрчлөлт гарах нь дээ.

GOP-с нэр дэвшихээр үзэлцэж байгаа John Huntsman өмнө нь Хятадад АНУ-н элчин сайдаар сууж байсан. Тэрний үгээр бол:

If you stop to ponder that 70 percent of the top 200 leaders are turning over in China, including seven of the nine members of the Standing Committee of the Politburo, I can't remember a time since 1949 when this significant, this comprehensive a change has occurred in - in senior leadership in China.

The Fifth Generation is coming to the forefront. I know many members of the Fifth Generation, as I did the Fourth and some in the Third. They have a different view of the world. It's based more on a nationalistic set of impulses.

They don't necessarily remember the Great Leap Forward, '60 to '64. They barely remember the Cultural Revolution, '66 to '76. They do remember 30 years of blue sky, eight, nine, 10 percent economic growth. That has informed their view of the world. They think their time has arrived.

Хятадын 5 дахь үе гарахаар юу өөрчлөгдөх вэ гэдгийг Бээжин-с ажиглаад л сууж байя даа. Киссинжер-н Хятадын тухай номыг уншсанаас хойш бас л их олон зүйл дээр бодож байсан бодол өөрчлөгдсөн. Яг одоо шинэ үеийнхэний хийж буй шийдвэрүүдийг сайн харж мэдэрч чадахгүй л байна. 2012-нд өөрчлөгдөхөөр нь мэдэгдэх биз. Харин олон хүмүүс дундаас Xi Jin Ping(习近平) болон Li Ke Qiang(李克强) хоёрыг л ажиглах юм даа. Зурагт телевизээр ч бас их гарах юм. Бодвол алсаас бэлдсэн ажиллагаанууд байгаа биз. Хальт сонсохноо ард нь Jiang Zemin (江泽民）байгаа гэх. Хятадын ирээдүйн лидерүүдийн талаар Economist дажгүй нийтлэл гаргасан байна.
За тэгээд хааяагүй л өөрчлөлт гарах нь, харин хаана нь хулганы хамраас цус дусаалгүй солигдох нь вэ харж л байя.

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол дэлхийд...

Хэдэн сайтаар хэсч яваад Database: outdoor air pollution in cities гэсэн Дэлхийн Эрүүл Мэндийн байгууллагын нэгэн хуудсыг олж уншив. Тэнд байгаа мэдээллийг excel дээр нь татаж аваад эрэмбэлтэл Улаанбаатарын маань агаарын бохирдол 2008 оны дүнгээрээ бол дэлхийд хоёрдугаар байранд явж байна. 2008 оноос хойш бас нилээн нэмэгдсэн гэж үзвэл одоо ч толгой зохих нь дээ.

Монголын элчин хэрхэн томилогддог бол...

Энэ нэгэн өдрийн мэндийг Бээжин хотоос хүргэе. Ойрд ч үзэг барьж ханз бичсэн болохоос биш гар цохиж блог бичсэнгүй ээ. Ганц хоёр хуучны блогуудыг үзэж, мэдээ сэлт харав. Монголын элчин сайдууд хэрхэн томилогддог талаар Түвшинзаяа Wikileaks-с авч тавьсан байгааг үзээд мэдээллийг нь бүрэн эхээр үзэж толгой сэгсрэв дээ. Сэгсрэхээс ч өөр аргагүй юм. Монголд meritocracy гэсэн ойлтголт жил ирэх тусам алга болж байна уу гэсэн бодол түрхэн зуурд харван орж ирлээ. Гэхдээ хувьсгалын тохироо бүрдээд ирэхээр эрх биш багасах л байх гэж бодох юм. Түвшинзаяагийн блогийг цааш уншихад бас нэг зүйл шууд бууж байсан нь:

[...] As we proceed, we should keep in mind that Mongolia currently lacks the capacity to design and implement the policies and programs necessary to achieve sustainable economic growth. Specifically, Mongolia lacks western-educated, apolitical, well-paid, private and public sector professionals who are able to grasp the principles of and implement private sector-led growth and rule of law, the two determinants of sustainable economic growth. This lack of capable manpower is probably the single, largest obstacle to Mongolia's ability to move forward.

Өрсөлдөөнийг бага хэмжээнд барьж, тохиролцоонд хүрэхэд хялбар гэдэг нь эргээд манайд муугаар нөлөөлж байгаа нь харагдаж байна.

Бин Ладены үхэл жихад буюу ариун дайны төгсгөл болж чадахуу?

Бин Ладен хадан гэртээ харьж, дэлхийн өнцөг буланд байгаа олон айл өрх сэтгэлийн амар амгаланг эдэллээ. Гэвч түүний үхэл түүний өдөөсөн “jihad” буюу ариун дайны төгсгөл болж чадах уу? Энэ асуултанд яг таг өгөх хариулт байхгүй байж болох ч гэлээ, энэ талаар бага ч болтугай ойлгож, ер нь 9-н сарын 11-н юуны үр дүнд бий болсныг мэдэхийн тулд Ал-Кайда хэмээх энэхүү террорист байгууллага болоод удирдагч Бин-Ладены талаар сайн ойлголттай байх хэрэгтэй.
“Looming Tower” номонд Бин-Ладены талаар дэлгэрэнгүй гарах бөгөөд хүн бүрийн тархинд террор-тай ялгаа үгүй болсон Ал-Кайда гэх байгууллагын үүх түүхийн маш тодоор гаргаж иржээ. Зөвхөн Бин-Ладен ч биш энэхүү байгууллагыг хоёр дахь толгойлогч Ал-Завари, бусад удирдагчидын гарал үүсэлийг басхүү тусгажээ. Бин-Ладен гэгч Ал-Кайдагийн толгой болсон энэхүү хүн энгийн нэгэн залуу байсан ч гэлээ, түүнд ойр дотно байсан Муслим Бродерс-н төлөөлөгчид, фандаменталист үзэл бодол яаж нөлөөлж, тэдний нөлөөлөл дор хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг зурагтын дэлгэцнээ үзэж буй мэт дүрсэлсэн байна. Номыг унших явцад 2005 онд авч байсан шашинтай холбоотой терроризмын талаарх хичээл маань санаанд оров.
Тэр үед би шашин судлалын энэ хичээлд нугасгүй дуртай байв. Профессор маань танхимдаа хамгийн хүндлэгддэг хүн байсан бөгөөд түүний хичээлийг авахын тулд оюутнууд ойчир үүсгэнэ. Галлагерын терроризмын хичээл дээр Биддизм, Христийн болон лалын шашныг дагагчид дунд гарч байсан, гадны хүний нүдээр бол терроризм гээд нэрлэх үйлдлүүдийг үзэж судлаж явах зуур анх удаагаа Саийд Күтаб гэгч нөхрийн Milestone, Аум Шинрико-н Шоко Асахара, Оклахама хотын захиргааны барилгыг дэлбэлсэн Тимоти Маквэй болон тэдний үзэл бодол, түүн дотроо чухам эдгээр террор гэх үйлдлүүдээ юугаар зөвтгөж байгааг нь мэдэхийн эрмэлзэж, бүр амбицтай нь ямар нөхцөл байдал эдгээр хүмүүсийн доторх үзэл бодлыг бүрдүүлэхэд хүргэж байгааг ухаж ойлгохыг хичээнэ.
Улирлын төгсгөлд би амбици гаргаж Саудын Арабын нэгдсэн улсад 1979 онд лалын шашинтан хүн бүрийн дээдлэж, мөргөлөө энэхүү лалын сүмийн зүгт хийдэг Мекка-н Аугаа Сүм-д террористууд орж, мөргөлчдийг барьцаалан бүгсэн энэ кейз-г судлахаар шийдээд ханцуй шамлан орж билээ. Хүн бүр 15 хуудас эцсийн эссэ-гээ өгөөхөөс өмнө 1 удаа бүрэн бус хувилбарыг профессортоо шалгуулах эрхтэй байхад би 33 хуудас урттай гурвын гурван хувилбар өгсөн юм. Тухайн үед энэ талаар хэвлэгдсэн бүхий л материалыг цуглуулж, шөнө дөлөөр тэрхүү террористууд юуны төлөө амиа өгч байгааг, тэдний энэхүү ариун сүмд халдах болсноо хэрхэн тайлбарлах гэж үстэй толгойгоо байдгаараа зулгаасан даа. Гэсэн хэдий ч эссэ дээрээ А- авч үнэнхүү гашуулд орж билээ. Уур хүрээд багшдаа гомдол бичээд хаясан чинь эргүүлээд тэнгэрт ниргүүлж бараг л дайн дэгдэх шахаж билээ. Гэвч тэр үед эссэн дээрээ юу дутуу орхисоноо ойлгоогүй юм. Гэтэл энэхүү асуултын хариуултаа энэ номноос харин ойлгож авлаа. Гайхамшигтай！Би ч бас л боловсроогүй байж дээ.

Монгол улс өмнөд хөрш дэхь Монголчуудын төлөө юу хийх ёстой вэ?

Нүүрс тээвэрлэгч компанийн хятад жолооч Өвөр Монголын Мэргэн гэгч залууг 80 тонны машинаараа дайрч амь насыг нь хөнөөсөн хэрэг гарсны дараа Өвөр Монголын хэд хэдэн хотод монгол угсаатангууд гудамжинд гарч жагсацгаалаа. Тус бүс нутагт онц байдал зарлаж, сургуулийн сурагч нэг бүрийг төрийн нэг албан хаагчид даатгаж, тухайн хариуцаж авсан оюутан жагсаж "дүрэм зөрчвөл" тэр ажилтан ажлаа алдаж улмаар хоолноосоо салахаар нөхцөлтэйгөөр хүлээлгэн өгчээ. Хятад шиг чанга гарын дор хоолноосоо сална гэдэг бол цаашдаа хоол олдохгүй гэсэн үгтэй ялгаа юу байхав.
Энэ явдал гарахаад хэдэн сарын өмнө Арабын орнуудад "хувьсгал/бослого" дараалан гарч эхлэхэд Өвөр Монголын монгол айл өрхүүдэд нутгийн засаг захиргаанаас мөнгөн тэтгэмж олгожээ. Мөнгө авч санаа сэтгэл амар бол гудамжинд гарч юу хийх вэ гэсэн логик дээр тулгуурласан нь мэдээж. Гэвч Улаанбаатарт хүртэл Хятадын элчингийн өмнө хүмүүс жагссан энэ 5-н сар эсэргүүцэл бол зөвхөн нэг хүнийг дарснаас үүдсэн хэрэг биш бөгөөд үүний цаана он удаан жилийн туршид монгол, хятад үндэстэнгийн хоорондын зөрчил байгаа гэдгийг хятадын засаг захиргаа сайн мэдэж байх ёстой. Үе үе малчид газар нутгаа хамгаалан гомдоллож, хятад жолоочид, тариачид болон монголчуудын хооронд тэдний "соёл"-н ялгаанаас үүдэн үл ойлголцол үүсч, гар зөрүүлэхэд хүргэдэг. Ихэнх зөрчилд Монголчууд хохирч үлддэг нь хэдийгээр хятад улс чанга гарын доор захирагддаг ч гэлээ хууль ёс хэрэгжихдээ барууны орнуудтай адил бүх зүйл зарчимын дагуу хэрэгждэггүй холбоотой байх. Учирлаваас хэрэг хийсэн хүн хэр "ар талтай" байна, хэр олон хүнийг таньж байна, хэр мөнгөтэй байна гэдгээс тухайн хэрэг шалтгаалж шийдэгдэнэ. Хэдийгээр хятад монгол гэж хуваагдах асуудал байхгүй эрх чөлөөт Монголд ч гэсэн энгийн иргэд тогтолцооны гажуудалыг сайн мэдэж эхэлж байна шүү дээ. Тэгвэл Өвөр монголчууд хохирогчийн суудал дээр суусан бол ихэнхдээ асуудал тэдний эсрэг шийдэгдэхэд үнэхээр гайхаад байх зүйл байна гэж үү? Мужийн нэр нь Өвөр Монгол хэвээр боловч 20-д сая хүн амын 25 хүрэхгүй хувь монгол угсаатан байдаг. Тэр дундаа яг цэвэр нь илүү бага л байгаа. Өөртөө засах гэсэн бахархмаар гуншинтай ч мужийн захиргаа Бээжингийн дэмжлэгтэй л гарч ирнэ. Ийм нөхцөлд зодоон эхлээгүй ч зодуулчаад бас нэмж гомдол гаргалаа гэж занчуулбал хэний ч дургүй хүрэх нь дамжиггүй.
Гэвч үйлдэл бүхэн өөрийн гэсэн уршигтай. Хятадад бол бүр уршигтай. Хятадын шоронгуудад хэдий олон өвөр монголчууд төдийгүй хэдий олон уйгур, түвдүүд тэндхийн шоронгийн хадаас болон хэвтэж байгааг олон улсын хүний эрхийн байгууллагууд ч яг таг хэлж чадахгүй. Өнгөрсөн сард гудамжинд жагссан олон монголчууд, энэ явдлын учирыг одоо ч гэсэн сайнаар шийдэх гэж зориг гаргаж буй олон өвөр монголчуудын хувь заяа туйлын бүрхэг хэвээр. Энэ үед Монгол улс яах ёстой вэ? Мэдээж НҮБ-н тунхаглалд альваа тусгаар улсын дотоод асуудалд бусад улс оролцох ёсгүй гэсэн нарийн заалт байдаг ч гэлээ нэг угсааны ах дүүсийнхээ өмнөөс нэг ч үг газар дугаралгүй сүүлээ хавчаад суух ёстой юу? Монгол улсын гадаад яаманд барьж буй тодорхой бодлого байгаа байх. Тэгвэл ямар бодлого барьж байна вэ?

Хятад бол Монгол улсын хамгийн том худалдааны түнш. Нийт гадаад худалдааны талаас илүү хувийг хятадтай хийж буй боловч хятадын талд бол Монголтой хийж буй худалдаа нь нийт гадаад худалдааны 1 хувь ч хүрэхгүй. Далай лам ирлээ гээд л хилээ хаасан. Сая өвөр монголд онц байдал зарлаад бас л хилээ хаалаа. Тэгвэл ийм эмзэг түнштэй бид хэрхэн харьцах ёстой вэ? Бас бодох л бодол.

Whiskey Tango Foxtrot!

Жи Ай Жэйнь (G.I.Jane) гэдэг кинонд Дэми Моори АНУ-н усан цэргийн тусгай баг (NAVY SEALS) бэлтгэх сургалтанд тэнцэж байгаагаар эхлэдэг. Тэрээр хэдэн долоо хоногийн турш итгэхэд бэрх хүнд сургалтыг өөрийн хатуу итгэл, бууж өгөхгүй гэсэн тэвчээрийн хүчээр хэрхэн давж байгааг кино харуулах бөгөөд Дэми Моори NAVY SEALS-н анхны эмэгтэй төгсөгч болж байгаагаар үйл явдал төгсдөг. Дурын дурак, баргийн "баагийгийн" давахгүй NAVY SEAL-г бэлтгэх сургалтыг давснаар яадаг юм бол гэсэн асуулт эндээс үлддэг юм. Тэгвэл "SEAL: Team Six" гэдэг ном цаашаа ямар хувь заяа хүлээж болдог талаар маш тод өгүүлнэ.
Би АНУ-д байхдаа Navy Seal-н талаар цөөнгүй сонсдог байлаа. Манай завьны багийн ахлагч залуу тэдний нэгтэй танилцаж, гадуур бэлтгэл хийж хамт гүйсэн аж. Тэгсэн манай ахлагчтай гүйж байхдаа NAVY SEALS хэрхэн бэлтгэдэг талаар ярьж өгчээ. Тэдний хийсэн бэлтгэлийг сонсохоор кинон дээр гардгаас ч илүү бэлтгэл хийж, дэлгэцэн дээр харуулж байгаагаас ч илүү хатан зориг шаарддаг санагдаж байсан билээ. Анх NAVY SEALS-н гишүүн болоход "Тамын 7 хоног"-г давах ёстой бөгөөд энэ тамын 7 хоногт юу болж өнгөрдгийг дээрх номны хуудаснаас та уншиж болно.
Миний хувьд их сургууль долоо хоногтоо зургаан удаа, өдөрт 2-3 цагийг зөвхөн завьны бэлтгэлд зориулж, гол дээр сэлүүрдэж байхдаа багагүй хэмжээний "зовлон" амсч бага ч болтугай хат суусан хүн гэж өөрийгөө боддог байж. Гэтэл энэ номыг уншаад миний мэдэрсэн тэр "өвдөлт", "ядралт", "буулт" бүхэн эдгээр залуусын туулж өнгөрүүлсэнтэй харьцуулахад өчүүхэн төдий зүйл аж. Мэдээж АНУ-н хамгийн шилдэг гэсэн залуус NAVY SEALS болдог бөгөөд тэр дундаа хамгийн онцгой гэсэн нь 6 дугаар багт харьяалагддаг юм байна. Тэгвэл шилдэгийн шилдэг залуус юунд ингэтлээ бэлдэнэ вэ?
Уг багтай амь амьдарлаа холбосон Хорвард Васдин-ны түүхийг унших зуур олон operation буюу даалгаварт ажиллагааг хийж байсан гарах бөгөөд түүний дунд 1993 онд Сомалиа-д болсон багахан оврын "байлдаан"-д хэрхэн оролцсон талаар ой тойнд буутал өгүүлнэ. Хэрвээ та энэ хэсгийг унших гэж байгаа бол "Black Hawk Down" гэдэг кинотой хослуулвал Сомалиа-д буюу нийслэл Могадишү-д байдал ямар байсныг тодоор төсөөлж чадна. Би 9-н жилийн өмнө энэ киног үзсэн ч гэлээ уг номыг унших явцдаа нахиж нэг үзэж, бодит байдал ямар байсныг илүү тодоор төсөөлөхийг оролдсон билээ.
Энэ тулалдааны үеэр Ховард Васдин Могадишү-н үхэл ханхалсан гудамжинд амь тэмцэн тулалдаж, тэнд бараг л амиа алдах шахжээ. Азаар тэрээр Могадишү-с амьд үлдсэн боловч түүнтэй хамт тулалдсан 18 Америк цэрэг нас барсан юм. Ингээд хүнд бэртэлтэй Васдин Германд мэс засалд орж, арай л хөлөө тайруулчилгүй мултарсан байна. Гэвч түүний эхнэр өнгөт арьстаны хүүхдийг төрүүлж, тэрээр БУУДУУЛСАН Ч ҮХЭХГҮЙ БАЙЛДАЖ чадна гэсэн итгэлээ алдаж, нэг ёсны хямралд ороод, сэтгэл санаагаар унана. Мэдээж энэ бүх давааг давсан, бусдаас үргэлж илүү хол, илүү удаан тэсэж, илүү хөлс асгаруулж байсны хувьд түүний итгэл үнэмшил түүнийг бурхан болсон мэт өөрийгөө бодоход хүргэсэн байна. Тэгвэл энэ өндөрөөс унаж, эгэл хүний төрхөн буцаж орохоор хүний сэтгэл санаа ямар болохыг бас харуулжээ.
Хэрвээ та буруу зүйл хийгээгүй, нүгэл үйлдээгүй байтал бүх зүйл болохоо болиод эхлэвэл яах вэ? Хүн хэдий хат суусан ч гэсэн, хэдий зовлон үзсэн ч гэсэн, хэдий шилдгийн шилдэг ч гэсэн амьдрал түүний замыг зовлон бэрхшээлээр дүүргээд ирэхээр ямар ч хүн ЯАГААД БИ ГЭЖ гэсэн асуултыг тавьдаг гэдгийг бас эндээс олж харна. Гэвч нэгэнт бурхан гэж байдаггүй болохоор ЯАГААД БИ ГЭЖ? ЯАГААД НАДАД ИЙМ АСУУДАЛ тохиолдох ёстой вэ гэж асуух нь нөхцөл байдалтай тохирохгүй гэдгийг би өөрийн амьдралаас мэднэ л дээ. Би ч гэсэн тэгж асууж л байсан юм. Гэвч ийм нөхцөлд хамгийн зөв асуулт бол энэ нөхцөл байдлаас хамгийн бага хохиролтойгоор яаж гарах вэ гэсэн асуулт гэж би ойлгосон. "Black Hawk Down" кинонд нэг цэрэг онгоцноос унаад хүнд бэртэл авч нэг цэрэг цус алдаад нас бардаг. Тэднийг хариуцсан түрүүч яагаад эд нар үхэх ёстой гэж, яагаад гэж өөр өөрөөсөө асууж, хариултыг нэхсэн харцаар ойр тойрноо ширтдэг. Түүнд Хүүт гэх Делта багийн залуу "See you're thinking. Don't. 'Cause Sergeant, you can't control who gets hit or who doesn't or who falls out of a chopper or why. It ain't up to you. It's just war" гэж хэлдэг юм. Харин хүний амьдралд түүний ойр тойронд нөхцөлгүй олон үмхий туйпуу тэнгэрээс унаад, толгойдоо хэд сайхан хусуулахаар бас л яг ингэж боддог эхэлдэг. Тэгвэл тэр тэнгэрээс унах туйпууг бид хэзээ хаана унах вэ гэдгийг хэлж мэдэхгүй шүү дээ. Энэ биднээс хамаарах зүйл биш. Хуссууллаа бослоо, хусууллаа бослоо. Босож чадахгүй нь хүний хувьслын эргүүлэгт үүрд мартагдана. Энэ бол амьдрал. Харин босож чадсан нь бамбарыг цаашаа авч явдаг жамтай. Уг ном санасныг бодвол их сайхан аз жаргалтай төгсдөг.

Хэрвээ та өвдөлт гэж юу байдгийг мэддэг бол, хэрвээ та хүн өөрийн хязгаартаа хүрч чинагш зүтгэх эрч хүч байхгүй болно гэж юу байдгийг гадарладаг бол энэ ном гарцаагүй таалагдана гэдэг итгэлтэй байна. Жи Ай Жэйнь-д гардаг ахлах түрүүч Жон Жэйнь-д Лауранс-с авсан ишлэлийг номны завсар хавчуулж өгдөг санагдаж байна. “I never saw a wild thing sorry for itself. A small bird will drop frozen dead from a bough without ever having felt sorry for itself.”
I think we can do better than the wild thing, or at least equal!

Our deepest fear by Marianne Williamson

Our deepest fear is not that we are inadequate.
Our deepest fear is that we are powerful beyond measure.
It is our light, not our darkness that most frightens us.
We ask ourselves, Who am I to be brilliant,
gorgeous, talented, fabulous?
Actually, who are you not to be?
You are a child of God.
Your playing small does not serve the world.
There is nothing enlightened about shrinking
so that other people won't feel insecure around you.
We are all meant to shine, as children do.
We were born to make manifest the glory of God that is within us.
It is not just in some of us; it is in everyone.
And as we let our own light shine, we unconsciously
give other people permission to do the same.
As we are liberated from our own fear,
our presence automatically liberates others.